Waarom wordt de kleur blauw gebruikt in gezegden en uitspraken?

Blauwe maandag, blauw zijn, een blauwtje lopen, van de blauwe knoop, blauwbekken. Onze Nederlandse taal is bezaaid met de kleur blauw! En in de meeste gevallen heeft ‘het blauw’ vaak ook nog eens een totaal verschillende betekenis. Verwarrend… Ondanks dat het uiteraard een wonderschone kleur is, heb ik mij vóór het schrijven van dit artikel meermalen op mijn hoofd gekrabd over de reden van de populariteit van deze kleur in gezegden en uitspraken. Hier daarom een selectie aan benoemwaardige blauwe expressies en hun vermoedelijke herkomst.

Blauwe maandag
‘Op een blauwe maandag…’. Wie kent dit eeuwenoude gezegde nu niet? De uitdrukking staat voor iets dat maar kort duurt en nauwelijks betekenis heeft gehad. Werkzaamheden die je op een blauwe maandag uitvoert zouden dus niet erg belangrijk zijn of nou niet bijzonder veel van je tijd in beslag nemen. Er is weinig overeenstemming over de oorsprong van dit gezegde. Eén van de theorieën brengt ons terug naar de middeleeuwen. Blauwe maandag zou slaan op koppermaandag, de maandag na drie koningen, waarop de verenigingen van ambachtslieden (gilden) een vrije feestdag hadden. Op deze maandag zouden de altaren van de gilden in de kerk bedekt worden met blauwe kleden en vandaar: blauwe maandag.

Andere deskundigen beweren daarentegen dat de uitspraak blauwe maandag te maken heeft met het wol-verf-proces in de vroegere jaren. Om wol blauw te krijgen werd de stof eerst geweekt in een gele kleurstof waarna het in een bad met menselijke urine gedoopt werd. Dit proces vond meestal in het weekend plaats. Op maandag werd de wol vervolgens uitgehangen en zorgde de combinatie van de gele kleurstof en frisse zuurstof ervoor dat de kleur geel in indigo veranderde. Op deze maandag hoefden de wolververs dus niet te werken en konden ze op hun gat in de buitenlucht hun gele wol in blauw zien veranderen.

Tot slot is er nog een wat modernere theorie waarin wordt gesteld dat blauwe maandag verwijst naar ernstige dronkenschap in het weekend. Zo erg dat de dronkaard de maandag erna niet in staat is zijn bed uit te komen en zijn normale werkzaamheden weer op te pakken. Misschien dat deze theorie wel het meest relevant is voor deze tijd.

Blauw zijn
Loop je weer eens waggelend het café uit op vrijdagavond? Grote kans dat je net een druppeltje teveel alcohol op hebt en dus blauw bent. Men is er nog niet geheel over uit waar dit gezegde nu precies op slaat. Heeft het te maken met het blauwe waas voor de ogen van de dronkaard? De blauwachtige kleur van zijn neus? Of heeft de blauwe spiritus dat zwervers vroeger vaak als surrogaat voor alcohol gebruikten er iets mee te maken?

Om het dan nog ingewikkelder te maken, iemand die van de blauwe knoop is zal je niet snel betrappen op het drinken van een biertje. Van de blauwe knoop zijn betekent namelijk dat iemand zich geheel onthoudt van alcohol. Eind 19^e eeuw was er vooral onder de arbeiders veel drankmisbruik. Burgers die in die tijd een blauwe insigne droegen probeerden dit drankmisbruik tegen te gaan door een duidelijke stelling te nemen tegen alcohol.

Een blauwtje lopen
Al je moed bij elkaar verzameld en dan krijg je na je amoureuze voorstel een dikke NEE in je gezicht. Niets zo pijnlijk als een blauwtje lopen. ‘Een blauwtje’ staat eigenlijk voor een blauwe scheen oplopen. Als je een blauwtje loopt krijg je figuurlijk dus een schop tegen je schenen, waardoor er een blauwe, beurse plek ontstaat.

Deze grappige woordspeling is al zeker zo’n vier eeuwen oud, alleen  bleef het destijds niet alleen bij een figuurlijk blauwe scheen. Vroeger werd deze typisch Nederlandse uitdrukking voornamelijk gebruikt als een man door een vrouw werd afgewezen na een huwelijksaanzoek. Vooral de dames van betere komaf hadden schijnbaar nog wel eens de neiging een trap uit te delen als het aanzoek hen niet beviel. Alleen een gebroken hart was dus blijkbaar niet genoeg voor deze arme mannen.

Van blauw naar blue
In de Engelse taal staat de kleur blauw heel duidelijk voor droefheid en melancholie. Voornamelijk in de muziek wordt de kleur blauw uitgebuit om hartzeer uit te drukken, denk maar aan het ‘feeling blue without you’. Het blues genre heeft hier voornamelijk een handje van, en dat zal vast niet aan de naam liggen…

Het feit dat blauw geassocieerd wordt met droefheid komt doordat blauw vaak in verband gebracht wordt met regen en storm. In de Griekse mythologie zou Zeus het laten regenen als hij verdrietig was en een storm creëren als hij boos was. Daarnaast is er nog een theorie waarin wordt beweerd dat het “feeling blue” gerelateerd is aan een oud gebruik in de scheepsvaart. Als een schip zijn kapitein onderweg was verloren tijdens slecht weer of als de man het leven niet meer zag zitten en zich vrijwillig aan de haaien overleverde, voer het schip met blauwe vlaggen terug maar de thuishaven.