Waarom vinden we de EU zo bureaucratisch?

Terwijl het voetbalminnende deel van de wereld nauwkeurig de traditionele zomerse spelerscarrousel aan het volgen was, vonden er buiten de voetbalvelden ook de nodige transferperikelen plaats. Het Europese politieke speelveld krijgt namelijk een compleet andere opstelling. Een belangrijke rol bij deze politieke stoelendans is weggelegd voor onze eigen Frans Timmermans. Op boulevardachtige wijze werd hij in het roddelcircuit met verschillende topposities in verband gebracht. Uiteindelijk werd het de post Betere Regulering. Timmermans moet de regeldruk vanuit de EU naar beneden brengen. Met andere woorden, onze huidige minister van Buitenlandse Zaken gaat het gevecht aan met het Europese bureaucratische monster. Fransje en de paarse krokodil. Het klinkt als een kinderboek. Maar WRM vinden we Europa zo bureaucratisch?

Weber
De Europese Unie wordt constant te bureaucratisch genoemd. Maar wat houdt het begrip bureaucratie eigenlijk in? Voor het antwoord moeten we naar de 19^e-eeuwse academische alleskunner Max Weber. De gemiddelde sociologie- en bestuurskundestudent zal bij de naam Weber koude rillingen krijgen. Zijn onleesbare stukken zijn immers tenminste één keer per semester studieonderwerp. Eenmaal gewend aan zijn wollige taalgebruik merk je echter dat Weber best interessante dingen te melden heeft. Zo beschrijft hij de opkomst van de moderne bureaucratische organisatievorm in westerse samenlevingen. Een ideaaltypische bureaucratie  staat voor een sterk hiërarchische organisatie, waarin functionarissen werken op grond van regels en nauwgezette handelingsvoorschriften. Mensen worden aangesteld op grond van bekwaamheid en niet op grond van afkomst. De focus op regelgeving zorgt voor een zakelijke en neutrale omgeving waarin geen plek is voor machtsmisbruik en vriendjespolitiek. Taken zijn formeel afgebakend. Weber noemt dit een organisatievorm gebaseerd op rationeel-legaal gezag. In het geval van openbaar bestuur is dit verankerd in het rechtsstelsel. Volgens Weber is de bureaucratie een superieur samenwerkingsverband: een moderne, zakelijke en efficiënte manier om menselijk handelen te organiseren, waarbij ook nog eens willekeur en corruptie worden uitgesloten. Weinig op aan te merken, toch?

De paarse krokodil
De door Weber beschreven organisatievorm klinkt helemaal niet zo verkeerd. Toch walgt men over het algemeen van het begrip bureaucratie. Sinds de OHRA-reclame uit 2005 is de paarse krokodil een metafoor geworden voor een doorgeslagen bureaucratie met tenenkrommende regelzucht. Maar hoe ontstaat zo’n paarse krokodil?

Weber zelf waarschuwde al voor de gevaren van een uitdijende bureaucratie. Een onstuitbaar proces van bureaucratisering leidt tot een beklemmend web van regels en formele taken. Weber wijst op de dehumaniserende werking van een bureaucratie: mensen voelen zich meer een nummer dan een persoon. Daarnaast was Weber bang dat een te hoog technocratisch gehalte de democratische controle van politici op het ambtenarenapparaat in de weg zou staan. Weber noemt zo’n situatie een Beambtenherrschaft, wat vertaald kan worden als ‘de heerschappij van de ambtenaren’. Weber is echter wel overtuigd van de superieure efficiëntie van de bureaucratie. De socioloog Merton trekt dit echter in twijfel. Merton verklaart dat sommige bureaucraten zo verknocht zijn aan de regeltjes, dat ze de uiteindelijke doelstelling van een organisatie uit het oog verliezen. Dit inefficiënte regelfetisjisme wordt door Merton goal displacement genoemd.

Zijn deze fundamentele valkuilen van een bureaucratie ook van toepassing op de EU? Het clichébeeld zegt van wel. Europa is volgens vele een log, bureaucratisch monster, een paarse krokodil welteverstaan. Dit verwijt is ergens wel te begrijpen: wie een aanvraag wil doen voor een Europese subsidie, moet een ware queeste afleggen door een oerwoud van papierwerk. Daarnaast heeft de EU regelgeving opgesteld voor de meest pietluttig denkbare details. Er is bijvoorbeeld een Europese wet geweest over de kromming van een komkommer of de samenstelling van jam. Omdat de afstand tussen de EU en een individu relatief groot is, wordt het voor ons moeilijk om ons te identificeren met de doelstellingen van dit soort lastige wetgeving. We bestempelen de EU daarom al snel als nutteloos en inefficiënt. Het beeld van de EU als bureaucratisch monster kan desalniettemin genuanceerd worden. Sinds 2006 probeert men al af te komen van de regeldruk en lijken de pietluttige wetten steeds meer te sneuvelen. Timmermans vaart dus verder op een al ingezette koers. Daarnaast is de irritante aanwezigheid van bureaucratie bij subsidieaanvragen goed uit te leggen als een noodzakelijk controle- en beheersingsinstrument. Bij het verdelen van gemeenschapsgeld over een veelvoud aan lidstaten spelen veel verschillende belangen, wat in het verleden al problemen heeft opgeleverd. Deze regels zijn nodig om misbruik te voorkomen. Het oerwoud van Europees papierwerk is dus niet ten alle tijden inefficiënt te noemen.

De Europese paarse krokodil is misschien wel tammer dan hij in eerste instantie lijkt. Voor het geval dat onze Frans geen Steve Irwin blijkt te zijn is dat een prettige gedachte.

Bronnen tekst:
‘Sociologie en de moderne samenleving.’ Jacques van Hoof en Joris van Ruysseveldt (1996).
http://www.voxeurop.eu/nl/content/article/2424691-de-eu-heeft-een-enorme-bureaucratie
http://www.ru.nl/europeseverkiezingen/brochure/cliches/eu-bureaucratisch/
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Robert_K._Merton#Bureaucracy